President Raul Castro innfører reformer og myker opp restriksjoner. Hvilke konsekvenser vil dette få for cubanerne og for Cubas økonomiske utvikling?
Foto: Christopher Michel
Storaker har intervjuet forfatter Even Sandvik Underlid.
Aslak Storaker: Først av alt, gratulerer med boka Det nye Cuba – reisefortellinger! Det ryktast at ho allereie ligg føre i andre opplag. Korleis har mottakinga av ho vore i offentlegheita? Har du lykkast med å nyansere inntrykket av Cuba?
Even Sandvik Underlid: Takk for det! Boka har berre fått positive meldingar i pressa så langt, og som du seier er andre opplaget alt lagt ut for sal. Det finns ikkje så mye annan oppdatert litteratur om Cuba på norsk, sjølv om det har skjedd mye dei siste åra. I så måte kan det verke som om den har treft ein nerve.
Men sjølv om mottakinga har vore god, skal det godt gjeras å konkurrere med dei dominerande media. Forlaget har ikkje millionar til marknadsføring, så eg er avhengig av at lesarane spreier ordet.
Aslak Storaker: Cubanarane har nyleg fått letta restriksjonane på utanlandsreiser som ei av reformene som Raul Castro har tatt initiativ til. Korleis blir reformene mottekne av den vanlege cubanar?
Even Sandvik Underlid: For dei fleste cubanarane var det ikkje teknisk umogleg å reise tidlegare, men det var dyrt og komplisert. I underkant av ein million cubanarar reiste til utlandet i perioden 2000 til august 2012. Av dei som søkte løyve til å forlate landet midlertidig eller permanent fikk 99,4% positivt svar. Eit stort fleirtal av dei som reiste i den aktuelle perioden, 87,2%, returnerte til heimlandet.
Inntil nå har det vore slik at cubanarar må ha ein skriftlig invitasjon frå utlandet og altså utreiseløyve. I tillegg er det nødvendig å ha gyldig cubansk pass og eventuelt visum. Frå januar 2013 vil det for dei aller fleste være tilstrekkeleg med pass og visum. Ein kan dessutan opphalde seg i utlandet i inntil to år om gangen, mot 11 månadar som var hovudregelen tidlegare.
Ei anna viktig endring er at innreisereguleringane blir endra. For cubanarar som har blitt igjen i utlandet etter dei elleve månadane, eller som har dratt sjøvegen, har det ikkje vore sjølvsagt å få dra tilbake igjen. Dei fleste får reise til heimlandet på eit tidsavgrensa turistvisum, men da må ein først få innvilga statsborgarskap i eit anna land, noko som tar mange år. Å flytte tilbake for godt har ofte vore vanskeleg eller umogleg. Nå kan emigrantar søke om å vende tilbake permanent, og skal få svar innan 90 dagar. Før endringane blei gjeldande fekk immigrasjonsmyndigheitene inn tjue søknadar i veka, cirka tusen i året. Talet vil nok auke kraftig, særleg viss krisa i Europa fortset.
Men for å svare på spørsmålet ditt: Eg var i Havanna den 16. oktober, dagen reforma blei kunngjort. Alle var positive til endring, med visse atterhald: «Men vi har jo kunna reise tidlegare, det er berre at det var dyrt, så komplisert». «De fleste har ikkje råd til å betale for flybilletten uansett». «Nå vil sikkert EU og USA gjøre det enda vanskelegare å få visum for oss cubanarar».
Ein ting som er lite kjent i Noreg, er at USA har ein politikk som går ut på å trekke til seg høgt utdanna personell frå Cuba. Dei har eit program for å rekruttere cubanske legar på hjelpeoppdrag i utlandet, gir dei visum. I tillegg gir ein opphaldsløyve til alle cubanarar som kjem sjøvegen og når amerikansk jord. Dei langt fleste drar av økonomiske grunnar, ofte blir dei henta i speedbåt mot betaling. Meksikanarar eller haitiarar har ikkje denne moglegheita. Handelsblokaden bidrar samtidig til å skape ein vanskeleg økonomisk situasjon på Cuba. Også i framtida vil folk av bestemte yrke kunne nektast pass eller fornying av dette, først og fremst for å forhindre hjerneflukt.
Aslak Storaker: Trur du dei auka fridomane vil underbyggje eller undergrave det sosialistiske systemet?
Even Sandvik Underlid: Vel, på den eine sida fjernar ein nå eit argument som ofte blei brukt mot systemet både i og utanfor landet, og folk vil antakeleg føle seg friare og meir vel. Folk som ikkje får visum til EU eller USA vil truleg legge skulda på landa i nord, slik andre latinamerikanarar pleier å gjere, i staden for å klandre eigne myndigheiter. Det vil også framstå som noko latterleg at amerikanarar ikkje får lov til å reise til Cuba av sine eigne myndigheiter, medan cubanarar i teorien kan reise kvar som helst i verda.
Staten kan framleis nekte folk pass dersom ein meiner at dei driv med undergravingsverksemd, eller sit på statshemmelegheiter som USA kan være interesserte i. Og cubansk-amerikanarane som eventuelt flytter heim er ikkje nødvendigvis dei som er mest interesserte i politikk. Men reformene kan få økonomiske konsekvensar. Viss fleire drar til utlandet for å jobbe betyr det auka pengeoverføringar, som bør komme samfunnet til gode ettersom butikkar, hotell osb. er statlege, eller delstatlege. På den andre sida vil velståande cubanarar også bruke pengar i utlandet på ferie o.l.
Aslak Storaker: Kva inntrykk har du av tilhøva i kommunistpartiet på Cuba? Tyder det at leiarskapet etter Fidel Castros lange regjeringstid gjekk over til veslebroren hans på at dei yngre generasjonane ikkje støttar kommunistane, eller står det yngre krefter klare når han må gje slepp? Kva vil tilhøvet mellom partiet og statsmakta vere i framtida trur du?
Even Sandvik Underlid: Eg kjenner ikkje det indre liv i kommunistpartiet, men endringane i samfunnet dei siste åra, tyder vel på en viss dynamikk internt i partiet. Det er jo den «leiande krafta» i samfunnet i følgje grunnloven.
Den historiske generasjonen, det vil si dei som deltok i revolusjonen i 1959, har ei spesiell stilling. Ein ser noko av det same i andre land med leiarar som deltok i frigjeringa frå koloniveldet, eller i ein nasjonal revolusjon. Her blir ofte leiarane sittande i mange tiår. Det er lett å klamre seg til makta når ein først har oppnådd legendestatus, har fått «legitimitet» gjennom ei historisk bragd. Mange føler at dei kjenner disse leiarane, det er folk som risikerte livet sitt for ei sak ein gong, og dei har styrt lenge. Nye kandidatar kan godt love ein ting, men gjere noko heilt anna viss dei får makta. Etter kvart som dei historiske leiarane forsvinn, vektlegg ein meir at det er viktig med ein viss rotasjon i maktsfæren. Cuba innfører nå ei avgrensing på to femårsperiodar for alle politiske verv.
Det manglar ikkje på yngre, dyktige folk i viktige verv, men det er ikkje alltid dei slepp til i toppembete. Og dei som slepp til er ikkje alltid dei best skikka, eller dei som best representerer befolkninga. Mange cubanarar seier at dei kunne tenke seg direkteval til presidentembetet.
Men, i så fall, korleis unngå at den som har størst økonomiske ressursar vinn fram? USA har i over hundre år brukt splitt-og-hersk-strategiar på Cuba, og dette vanskeleggjer også ei større grad av politisk mangfald, sjølv om fienden sin politikk også brukast som unnskyldning og kvilepute internt. Med fleire kandidatar, kunne ein av dei godt love eit betre forhold til USA (og underforstått, innrømmingar som ville føre til ein slutt på blokaden). Ein del folk som i utgangspunktet vil ha eit sosialistisk system og ein uavhengig utanrikspolitikk, ville antakeleg likevel stemme på ein slik kandidat, fordi dei er leie av å tenke på kva dei skal ha på middagsbordet kvar dag, og ser på blokaden som eit hinder for eit betre liv. Det kunne bli som å stemme med ein pistol retta mot tinningen.
Akkurat nå forsøker cubanske myndigheter å skape eit skilje mellom partiet og dei folkevalde organa på lokalplan. På nasjonalt plan finns alt eit slikt skilje, i teorien i alle fall.
Partiet, der cirka 7% av befolkninga er medlemmer, utarbeider meir generelle, langsiktige planar. Regelmessig, antakelig kvart femte år, vil partiet nå holde ei rundspørjing i befolkninga. Her kan ein protestere, kome med innspel. Under ei slik rundspørjing i fjor blei mange av punkta i partiets arbeidsplan endra, bl.a. blei kravet om fjerning av reiserestriksjonar tatt høgde for.
Ein treng på den andre sida ikkje å være partimedlem for å bli vald til nasjonalforsamlinga (eller til dei lokale parlamenta). Her blir ein vald som enkeltperson. Nasjonalforsamlinga bestemmer korleis ein best mogleg skal legge til rette for at partiet sine retningslinjer blir reflektert i lover og budsjett. Regjeringa bestemmer korleis politikken skal utførast. Idealet er at veljaren skal stemme på den kandidaten som er best eigna til å forvalte systemet, ikkje med utgangspunkt i personen sin politiske ståstad. Det finnast uansett ingen valkamp slik vi er vane med heime.
På kort sikt ser eg for meg at dette skiljet mellom parti og stat vil bli meir tydeleg. På lengre sikt tenker eg at det vil kunne komme ein debatt om heile den nåverande styringsmodellen, fordi folk ønsker meir politisk mangfald; men neppe for ein kvar pris, og ikkje ved å blindt kopiere andre land sine modellar. I teorien kunne ein sjå for seg mange vegar vidare: Ein kunne tillate opne fraksjonar i partiet, eller ein kunne la det gradvis smelte vekk og innføre eit nullpartisystem. Men kanskje er eit slags fleirpartisystem, som ikkje nødvendigvis må likne vårt eige, eit meir sannsynleg utfall på sikt.
Mariela Castro, dotter av Raúl, uttalte nyleg på CNN at «viss Cuba ikkje hadde vore underlagt ein økonomisk handelsembargo, som har skapt så mange problem for oss, da ville det ikkje på Cuba (…) gi meining å ha berre eitt enkelt parti, berre eitt parti. Det er når vår suverenitet er trua at vi bruker et slikt virkemiddel, som har fungert gjennom cubansk historie».
Aslak Storaker: Er det rett å seie at den privatiseringa av statseigedom som går føre seg på Cuba i all hovudsak styrkar kooperativ og familiebedrifter eller har det og opna seg nye moglegheiter for nasjonale og utanlandske kapitalistar?
Even Sandvik Underlid: Ja, i all hovudsak. På Cuba er det svært uvanleg at utlendingar får investere direkte. Derimot finnast nokre joint ventures der staten styrer 51% og har siste ordet. Talet på joint ventures har gått ned snarare enn opp dei siste åra, sjølv om staten seier at den helst vil samarbeide med større og meir seriøse aktørar, så det er mogleg at den samla mengda investeringar har gått opp likevel.
På den internasjonale handelsmessa i Havanna i år, snakka cubanske myndigheiter om at dei ønsker fleire utanlandske investeringar, det er ikkje første gongen dei seier det. Desse utspela kan godt være taktiske: For å få fleire tilbydarar å velje mellom, for å gi eksisterande investorar inntrykk av ein økonomi som «opnar seg», eller for å legge press på USA. Viser Cuba vilje til endring, verkar det rart om ikkje USA kan lette på blokaden. Nokre gongar ser endringane større ut i internasjonale media enn dei faktisk opplevast på Cuba. Investeringar i golfbaner, private utleigebustadar for utlendingar og i sukkerindustrien – i alle finnast ein sterk symbolverdi – kan skape inntrykk av ei større endring. Men bildet er ikkje eintydig. Det cubanske teleselskapet Etecsa hadde ca. 30% italiensk privat kapital inntil nylig, men staten eig nå heile selskapet. Ein har også fått oppretta ein del fleirstatlege verksemder saman med Venezuela, dei «stornasjonale selskapa».
Uansett er Cuba eit fattig land og treng utanlandske investeringar for å ruste opp infrastruktur og produksjonsfasilitetar i mange sektorar. Spørsmålet er korleis dette går føre seg, og så langt har det skjedd på premissane til staten, ved at den i stor grad kontrollerer kva det skal investerast i, når og korleis det skal skje, skattelegging, tilsetjingar osv. Dette er ikkje er spørsmål om planøkonomi eller marknadsøkonomi, men om graden av blanding, og om kva moglegheiter eit fattig land har.
Aslak Storaker: Har ein lykkast med å auke produksjonen og sjølvforsyninga etter at ein i sterkare grad har satsa på kooperativ innanfor det cubanske landbruket?
Even Sandvik Underlid: Vanskelig å seie. Det har lenge eksistert fleire typar kooperativ: Den første er utstyrs- og produksjonskooperativ (CCS). Her deler bøndene på vatningsanlegg, utstyr, dei kan søke om støtte frå staten i fellesskap. Men bøndene held på sine eigne små, private jordflekkar. Ein annan type kooperativ (CPA), der sjølveigande bønder slo saman sine jordstykke til større einingar, oppstod i 1976. Begge har hatt status som juridisk person sidan 2002. Men dette er enno meir komplisert. I 1993 oppretta ein nok ein kategori av kooperativ (UBPC) på tidlegare statsjord, men desse fekk aldri den autonomien dei blei lova og har ofte blitt sett på som ei halvstatleg verksemd, det er ikkje som samvirkebedrifter i Europa. Først i september i år fekk dei den autonomien dei opprinneleg var lova. No får fleire sjølvstendige bønder tildelt statsjord som står brakk. Dei får ikkje eigedomsrett, men bruksrett til denne i 25 år. Desse kan også organisere seg kooperativt.
Det synast som om vareutvalet har blitt betre på jordbruksmarknadane dei siste åra, men prisane til forbruker har gått opp snarare enn ned. Ein faktor her er at staten manglar transportmiddel, utstyr til lagring av mat, osv. Det gjer at private mellommenn stikk av med mykje av fortenesta. Ein annen faktor er at bøndene fortsatt manglar utstyr for å sette i gong med eller auke produksjonen. Eit system med mikrokredittar kjem på plass nå. Det er vanskeleg å seie kva som er årsak til auke i matvareprisane, kanskje auke i matvarepriser internasjonalt, kanskje har ein også redusert import av mat, kanskje vil jordreforma først gi resultat når det går lengre tid.
Elles sirkulerer det ein del tal som seier at Cuba importerer nesten all maten ein konsumerer. Eg trur ikkje desse har hald i røynda. Ein stor del av matomsettinga blir ikkje registrert, enten fordi maten blir seld uformelt i nærmiljøet eller fordi transport- og salsleddet – når det er privat – i stor grad var nøydt til å skjule verksemda si inntil nyleg. Eg håper staten kan investere i ein infrastruktur for matdistribusjon som gjer det mogleg å selje meir av dette på statlege marknadar til regulerte prisar. Det gir ikkje meining at ein avokado skal koste 10 pesos i Havanna, omlag halvparten av ei gjennomsnittleg dagslønn, i eit land med tropisk klima, ute på landet kostar den mykje mindre. Varene ein får til ein symbolsk pris på forsyningskortet, rekk berre 10-14 dagar, resten er dyrt i forhold til lønnsnivået.
Aslak Storaker: Den økonomiske utviklinga kan synast dramatisk. Oppseiing av heile 500 000 statstilsette, og stenging av 1/4 av alle sjukehusa, for å effektivisere økonomien ifølgje NRK. Samstundes meldast det at ein skal ta meir betalt for legetenester i utlandet. Har den cubanske sosialøkonomiske modellen spelt fallitt? Trur du me vil sjå eit samfunn med mindre sosial tryggleik?
Even Sandvik Underlid: Ein skal hugse at Cuba er i ei omlegging frå ein ekstremt sentralisert modell, der staten dreiv alt frå små gatekioskar til frisørsalongar, til ein modell der ca. 40% skal jobbe utanfor det offentlege. Dette vil fortsatt være eit høgt tal samanlikna med andre land, og eg reknar med at staten fortsatt vil drive alt frå media til tungindustri og flyselskap, supermarknadar og ein del utestadar. Vi må altså sjå på utgangspunktet, kvar ein står, ikkje berre retninga utviklinga går i.
I tillegg vil dei fleste som nå ikkje skal jobbe i staten, antakeleg arbeide i enkeltmannsføretak, familiebedrifter og kooperativ. Dette kan vel i prinsippet kallast for utbyttingsfrie bedrifter. Nokon har forsøkt å framstille reformprosessen som ein overgang frå «statskapitalisme» eller «statssosialisme» til ein meir desentralisert modell med meir rom for direkte arbeidarstyre. Eg trur dette er litt optimistisk, for det blir også fleire private bedrifter der ein tillèt eigaren å tilsette arbeidarar, med alt det inneber. Men poenget er at disse reformene kan tolkast på ulike måtar.
Når ein snakkar om å seie opp 500.000 stastilsette, må ein også sjå på talet på arbeidsplassar som blir skapt i dei nye sektorane. Når privat og kooperativ sektor tar over samfunnsoppgåver, reduserast også behovet for tilsette i staten. Cirka hundre tusen har søkt om ein jordflekk etter at staten begynte å gi bruksrett til jord, nokre av desse kjem antakeleg frå statlege store jordbruksbedrifter. I tillegg til bøndene med bruksrett finnast rundt ein halv million cuentapropistas, små sjølvstendige næringsdrivande, mot 143.000 i 2009. Det er også slik at statstilsette som mistar jobben får tilbod om anna «produktivt arbeid» i det offentlege, sjølv om mange som er vane med kontorarbeid ikkje nødvendigvis vil takke ja til å jobbe som bygningsarbeidar eller politikonstabel.
Mange statsbedrifter – restaurantar er eit synleg eksempel for den besøkande, men det finnast mange – er reine underskotsprosjekt fordi dei tilsette fordelar fortenesta seg imellom. Bedriftene er statlege, men fungerer i praksis som private verksemder, berre at dei ikkje betaler skatt. Staten betaler for vedlikehald av lokale, transport osv., men får ikkje inntektene. Dette er ein del av problemet som gjer at staten setter i gang eit pilotprosjekt i tre provinsar der matutsal med inntil fem tilsette blir omgjort til ei slags franchiseverksemder. Staten eig lokalet og antakeleg utstyret. Dei tilsette får drive verksemda sjølv, dele fortenesta seg i mellom. Men dei må betale leige, straum, reparasjonar. I dag er situasjonen at mange søker jobb i slike verksemder ikkje på grunn av lønninga, som er svært lav som i andre sektorar, men på grunn av tilgang til lett omsettelige varer. Inspektørane tenar også for lite, så dei er lette å bestikke. Konsekvensen er store inntektsforskjellar, og at respekten for lover og reglar forvitrar.
Når staten nå kvittar seg med slike underskotsverksemder, reknar eg med at den vil få meir ressursar til å ruste opp dei statsbedriftene som er igjen, og å auke utbetalingane til dei tilsette slik at de kan nærme seg sjølvstendig næringsdrivande og dei som driv desse nye «franchiseverksemdene». Slik at, for eksempel, ein som jobbar på fabrikken som lager asfalt, byggeklossar eller koparleidningar ikkje stel delar av produksjonen for å selje den på si. Dette skjer ikkje først og fremst på grunn av lav moral, men på grunn av utilstrekkelige lønningar, og fordi det er sosialt akseptert. Alle veit at alle treng «å løyse sine problem».
Når det gjelder helsestellet så mistenker eg at talet på sjukehus og helseklinikkar blei bestemt i ei tid der færre cubanarar jobba i utlandet, og at ein del av desse er underbemanna i dag. Mange er også forfalne, noko som tyder på at en ikkje har ressursar til å vedlikehalde alle. Cuba vil fortsatt ha høy legetettleik og det beste helsestellet i Latin-Amerika, men det er også andre problem ein må ta seg av i ein mangeløkonomi, for eksempel er delar av bygningsmassen i ei elendig forfatning. Dette er altså ikkje eit spørsmål, som i kapitalistiske land, om å kutte ned på helsestellet for å redusere skattane, eller for at private skal ta over. Det eit spørsmål om korleis ein fordelar avgrensa ressursar, og eg trur det er ein konsensus i befolkninga om at helsevesenet er ein ting som fungerer nokolunde og truleg vil gjere det sjølv om ein reduserer løyvingane noko, medan f.eks. bustadsituasjonen er nær eit kritisk punkt. Det er heldigvis teikn til auka satsing på bygging og restaurasjonsarbeid. Ingen ønsker tilbake situasjonen før 1959, med gatebarn og store slumområde.
«mange cubanarar snakkar om at ein under Fidel Castro hadde «full belysning ute i gata medan det var mørkt inne i stua», eit bilde på at landet brukte mange ressursar på solidaritet i utlandet medan ein manglar mykje heime»
Du nemner også helsearbeidarane i utlandet. Mottakarlandet må nå betale for disse. Unntaket er nokre svært fattige land, som Haiti, som fortsatt vil få desse som ein solidaritetsgest. Eg veit ikkje kva som ligg bak denne avgjerda, men mange cubanarar snakkar om at ein under Fidel Castro hadde «full belysning ute i gata medan det var mørkt inne i stua», eit bilde på at landet brukte mange ressursar på solidaritet i utlandet medan ein manglar mykje heime. Det er muleg at endringa er eit resultat av at ein må ta omsyn til denne misnøya i befolkninga. Uansett er den nasjonale økonomien avgrensa og kor mykje bistand ein vil gi andre land er ei fortløpande vurdering.
Aslak Storaker: Du har tidlegare skrive i Sosialistisk framtid om utviklinga i Venezuela og Bolivia. Kva inntrykk har du av utviklinga der, er det tale om eit reelt brot med kapitalismen?
Even Sandvik Underlid: Det eg meiner ein kan seie sikkert, er at ein har brote med den nyliberalistiske modellen i ei rekke land. Ein har stoppa og reversert privatiseringsprosessar. Ikkje berre i Venezuela og Bolivia, men også i Ecuador, Nicaragua og Argentina tar staten kontroll over viktige sektorar. Nye velferdsordningar blir bygd ut i dei nemnde landa, men også i land som Brasil og Peru. Det kan for eksempel være snakk om minstelønn eller pensjonsutbetalingar til folk som tidligare ikkje hadde noko. Det gjennomførast alfabetiseringskampanjar, ein forsøker å sikre fattige mat, helse og utdanning.
Velferd betyr ikkje automatisk sosialisme. Men dei siste åra har Venezuela og Ecuador ope erklært at dei ønsker å innføre ein «sosialisme for det 21. hundreår». Bolivias visepresident har sagt at sosialisme i Bolivias tilfelle ligger femti år unna, ein har ikkje nådd det rette utviklingsnivået. Men uansett har ein sett alternativet på dagsorden. Så finnast det ulike oppfatningar av kva sosialisme er.
I Venezuela, som er landet som går lengst, er staten i ferd med å ta kontroll over ein del av kommandohøgdene i økonomien, sjølv om mykje framleis er privat. I tillegg til at fleire får jobb i staten skal 30% av befolkninga sysselsettast i kooperativ verksemd, eit anna alternativ til privatkapitalistiske bedrifter. Takka vere oljeinntektene har ein kunna etablere parallelle institusjonar som konkurrerer mot dei private, nokre gonger utkonkurrerer dei private aktørane. Det er vel eigentleg ein sofistikert måte å nasjonalisere på, utan at det ser ut som nasjonalisering. Når ein går frå eit system til eit anna, er det ofte slik at kreftene som forsvarer det gamle samfunnet og kreftene som vil ha noko nytt, motarbeider kvarandre gjensidig. Ein får problem som den dårlige handhevinga av lov og orden, der lokalmyndigheiter, byråkrater og lokale politistyrkar ikkje nødvendigvis følger opp myndighetenes politikk. Voldsproblemet begynte å vokse på 1990-talet, men Chávez har ikkje klart å stoppe utviklinga. Dette sjølv om prosentdelen av befolkninga som lever i fattigdom har minka dramatisk i følge alle målingar. Men ein er i ein overgangsfase, det finnast i dag lover og ei regjering som har som intensjon å legge til rette for sosialisme.
Aslak Storaker: Kor viktig er alliansen med desse landa for utviklinga på Cuba?
Even Sandvik Underlid: Uhyre viktig. På 1990-talet meinte verda at systemet på Cuba ville falle. I staden har Cuba blitt eit symbol i mange av dei nye endringsprosessane i Latin-Amerika, dette må ha ei psykologisk betydning for dei som bur i landet. Ein er ikkje lengre «last man standing», men ei inspirasjonskjelde.
Integrasjonen fører til auka økonomisk handlingsrom, sjølv om dagleglivet på Cuba framleis er tøft, er det ein heilt annan situasjon i landet nå enn under dei harde 1990-åra, etter Sovjetunionens fall, da ein hadde få allierte igjen. Og så fører integrasjonen til auka kontakt, og at nye idear blir sett i sirkulasjon. 30.000 utanlandske studentar lever på Cuba, ofte snakkar dei spansk og blandar seg med innbyggarane i landet. Omtrent dobbelt så mange cubanarar arbeidar i utlandet, ofte i Latin-Amerika.
Myndigheitene snakkar om behovet for å finne fram til ein ny type sosialisme. Men ein snakkar ikkje lengre om den latinamerikanske sosialismen som noko som er importert frå Europa og sidan tilpassa lokale forhold, partiavisa Granma seier snarare at den har sine røter i jesuittbevegelsen under kolonitida, i det som i dag er Paraguay. Ein kan sjå på dette som eit uttrykk for at ein søker mot ein felles latinamerikansk identitet, og som ein del av en del i «avsovjetifiseringa» av landet.
Noen av dei tidligare nemnde politiske og økonomiske reformene kan vel vere eit resultat av påverknad frå Venezuela og andre latinamerikanske land, sjølv om dette er vanskeleg å påvise. Kanskje kan ein også tilskrive ein stadig opnare debattkultur denne kontakten med andre spanskspråklige land som ein kulturelt har mykje til felles med. Pressa er framleis statleg på Cuba, men er meir kritisk enn før. For nokre år sidan blei dei resterande samvitsfangane sleppt fri, sjølv om det framleis førekjem kortvarige arrestasjonar. Ein har i praksis slutta med dødsstraff, slik trenden er i Latin-Amerika. Myndigheitene veit også at når dei skal gjennomføre upopulære tiltak, må disse grunngjevast overfor befolkninga. Ho aksepterer ikkje alt regjeringa gjer. Dette ser eg på som positivt i den forstand at ein har fått ein kritisk opinion som stiller krav, stiller kritiske spørsmål.
Cuba et eit føregangsland når det gjeld helse, utdanning, sosial sikkerheit, kriseførebygging, økologisk jordbruk og kamp mot vald. Men mange cubanarar spør seg: «Korfor satsar Venezuelas regjering så tungt på utbygging av Internett, medan vår eiga ikkje gjer det? Korfor har dei eit så stort mediemangfald viss det ikkje er slik her? Begge landa seier jo at dei bygger sosialismen». Delvis heng restriksjonane saman med USAs blokade og destabiliseringsverksemd, men det er også avgrensingar som myndigheitene vanskelig kan forsvare, særlig nå som ein har store delar av Latin-Amerika på si side og dermed har «ryggen fri».
Situasjonen ligger betre til rette nå enn tidligare for å fullføre overgangen til ein «sosialisme for det 21. hundreåret», som er opnare, meir deltakande og meir demokratisk.
—
Even Sandvik Underlid er forfattar av Det nye Cuba – reisefortellinger (Manifest Forlag, 2012).
Intervjuet har vore trykt i Sosialistisk framtid (#4/2012).